Život u lokalnoj zajednici je pravo svih ljudi, pa tako i osoba sa invaliditetom. No, u Bosni i Hercegovini ovo pravo je uskraćeno ili značajno narušeno velikom broju njenih građana. Osobe s invaliditetom su dio populacije koja je u najvećem riziku od isključenosti iz zajednice.
Kroz ovu Analizu, autori su se bavili temom prava na životu u zajednici osobama s invaliditetom iz ugla procesa deinstitucionalizacije. Analiza je izrađena u okviru projekta “Zajednice različitih, ali ravnopravnih građana” kojeg realizuju Organizacija amputiraca “Udas” Banja Luka u partnerstvu sa Helsinškim parlamentom građana Banja Luka i udruženjem građana “Nešto Više” iz Sarajeva, a koji je podržala Evropska komisija. Nastala je u periodu od maja 2020. do oktobra 2020. godine.
Analiza je posvećena svim osobama s intelektualnim teškoćama u BiH, kao najviše marginaliziranom dijelu populacije koja je u najvećem riziku od institucionalizacije i narušavanja prava na život u lokalnoj uz zajednici uz praktičnu podršku baziranu na ličnim izborima i željama.
Ključni pojmovi kojima se analiza bavi su institucionalizacija, deinstitucionalizacija i prevencija. U ovom uvodnom dijelu objašenjeni su i podacima potkrijepljeni ovi ključni termini bitni za razumijevanje prava na život u zajednici osobama sa invaliditetom.
Prema podacima Agencije za statistiku BiH, te rezultatima Popisa stanovništva iz 2013. godine, od nešto više od 3.5 miliona stanovnika u BiH, broj osoba sa invaliditetom je skoro 300 hiljada ili 8,3% populacije države.
Institucionalizacija ljudi sa invaliditetom kao praksa predstavlja jedan od najozbiljnijih oblika izolacije i put koji osobu isključuje iz društva i u potpunosti udaljava od prava na život u zajednici. Pojavom Covid 19 pandemije, efekti socijalne isključenosti i izolacije na kvalitetu života i mentalno zdravlje postali su stvarni i opipljivi većini ljudi.
I pored značajnih pomaka u ovoj oblasti u proteklim desetljećima, ova praksa, nažalost, još uvijek preovladava u BiH i mnogim drugim zemljama. Prema podacima Institucije Ombudsmana za ljudska prava, danas je u BiH institucionalizirano preko 3.000 osoba kroz njihov smještaj u ustanove zatvorenog tipa, a broj osoba u riziku od institucionalizacije je višestruko veći.1 Prema podacima Evropske Komisije, danas je širom Evrope institucionalizirano preko milion osoba.
Deinstitucionalizacija predstavlja proces prelaska sa prakse institucionalnog zbrinjavanja na servise i programe podrške za život u lokalnoj zajednici. Proces je nastao kao potreba adekvatnog odgovora na odavno zastarjelu i segregirajuću praksu zbrinjavanja osoba s invaliditetom u ustanove azilnog tipa. Krajnji cilj procesa deinstitucionalizacije je uspostavljanje sistema koji je usmjeren prema podršci osobama s invaliditetom u ostvarivanju i održavanju optimalnog nivoa samostalnosti i društvenog učešća, uzimajući u obzir lične faktore, okolinu i očekivanja. U tako uspostavljenom sistemu, osoba ima pristup različitim servisima podrške koje joj pružaju mogućnosti i izbor da sama odluči o svim bitnim aspektima vlastitog života.
Kroz analizu stepena razvoja procesa deinstitucionalizacije može se mjeriti nivo prava na život u zajednici osobama s invaliditetom. Cjelovit proces deinstitucionalizacije je podijeljen u tri međusobno povezana usporedna procesa:
- deinstitucionalizacije – povratak osoba iz institucija u lokalnu zajednicu,
- prevencije i razvoja servisa podrške u lokalnoj zajednici, te
- transformacije – smanjenje kapaciteta smještaja azilnog tipa.
Prevencija je važan dio procesa deinstitucionalizacije. Istraživanja pokazuju da je samo do 10% institucionalizirane djece siročad. Većina ih ima porodicu, a razlozi razdvajanja iz porodičnog okruženja i institucionalizacije povezani su sa siromaštvom ili nedostatkom podrške u lokalnoj zajednici. To znači da se razdvojenost može prevenirati adekvatnom podrškom. Na sličan način, neadekvatan stambeni prostor, nepristupačna okolina i nedostatak odgovarajućih servisa podrške u vlastitom domu, ali i porodično nasilje, zlostavljanje i zanemarivanje mogu natjerati mnoge osobe s invaliditetom da napuste svoje domove i lokalnu zajednicu te se presele ustanove azilnog tipa gdje najčešće ostaju do kraja svog života. S druge strane, pokazatelji govore da je potrebna podrška kako bi izbjegli institucionalizaciju, često znala biti minimalna.
Proces deinstitucionalizacije u razvijenim evropskim zemljama prisutan je već pola stoljeća, ali ni do danas nije završen. U BiH ovim procesom počinje se ozbiljnije baviti tek u posljednjih desetak godina, uz dosad skromne postignute rezultate u praksi.
Analiza je dostupna ovdje.
